Bireysel Başvuruya Konu Olabilecek Haklar
Anayasa Mahkemesi kararları ile anayasada yargı denetimi dışında bırakılan işlemler bireysel başvuru konusu yapılamaz. Bu nedenle parlamento kararları, cumhur başkanının tek başına yaptığı işlemler, Yüksek Seçim Kurumu kararları bireysel başvuru konusu yapılamaz.
Anaysa Mahkemesi’ne bireysel başvuruya konu olabilecek haklar, Anayasada güvence altına alınmış olması ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamında bulunması gerekmektedir.
Türkiye’nin imzaladığı 4, 7, 12 nolu protokoller henüz onaylanmamıştır. Bu protokollerde düzenlenen hakların bireysel başvuruya konu olup olamayacağı tartışmalıdır. Bu haklar;
- Sözleşmeden Doğan Bir Yükümlülük Nedeniyle Kişi Özgürlüğünün Kısıtlanma Yasağı,
- Yerleşme ve Seyahat Özgürlüğü,
- Vatandaşların Sınır Dışı Edilmesi ve Ülkeye Girmelerinin Engellenmesi Yasağı,
- Yabancıların Toplu Olarak Sınır Dışı Edilmeleri ve Meşru Yollarla Ülkede Bulunan Yabancıların Keyfi Olarak Sınır Dışı Edilmesi Yasağı,
- Eşler Arasında Eşitlik,
- Bir Suçtan Hüküm Giyen Kişinin Üst Mahkemeye Başvurma Hakkı,
- Haksız Hüküm Giyen Kişiye Tazminat Hakkı,
- Aynı Suçtan İki Kere Yargılanmama ve Cezalandırılmama,
Yaşam Hakkı: (AİHS Madde 2)
Kişinin yaşama hakkı ile maddi ve manevi varlığının korunmasına yönelik başvurular bireysel başvuruya konu olabilir.
İşkence ve Kötü Muamele Yasağı: (AİHS Madde 3)
Kişinin işkence ve eziyet görmesi, haysiyetiyle bağdaşmayan bir ceza veya muameleye tabi tutulması bireysel başvuruya konu olabilir.
Kölelik ve Zorla Çalıştırma Yasağı: (AİHS Madde 4)
Kişinin angarya ve zorla çalıştırılması bireysel başvuru kapsamındadır.
Özgürlük ve Güvenlik Hakkı: (AİHS Madde 5)
Hürriyeti ve güvenliği ihlal edilen kişi bu ihlali bireysel başvuruya konu edebilir.
Adil Yargılanma Hakkı: (AİHS Madde 6)
Adil Yargılanma Hakkı kapsamında kalan bir çok hak bulunmaktadır. Hak arama hürriyeti, kanuni hakim güvencesi, kanunilik ilkesi, masumiyet karinesi gibi bir çok husus bu hak kapsamında kalmaktadır. Adil Yargılanma Hakkı’nın ihlal edilmesi bireysel başvuru konusu yapılabilir.
Düşünce, Vicdan ve Din Özgürlüğü: (AİHS Madde 9)
Herkes vicdan, dini inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir. Ayrıca herkes dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mesep vb. sebeplerle ayrım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. Bu hakları ihlal edilen kişi Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuruda bulunabilir.
Evlenme ve Aile Kurma Hakkı: (AİHS Madde 12)
Herkes ulusal kanunlara göre Evlenme ve Aile Kurma Hakkı’na sahiptir. Bu haklarının ihlal edildiğini düşünen kimse Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuruda bulunabilir.
Ayrımcılık Yasağı: (AİHS Madde 14)
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve ek protokoller ile güvence altına alınan bir hak ayrımcılık sebebiyle ihlal edilirse bu ihlaller bireysel başvuru konusu yapılabilir.
Etkili Başvuru Hakkı: (AİHS Madde 13)
Etkili başvuru hakkı mahkemeye başvuru hakkı ve kişi özgürlüğü güvencesiyle yakından ilgilidir. Herkes meşru yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir. Anayasa ile tanınmış hak ve hürriyetleri ihlal edilen herkes yetkili makama geciktirilmeden başvurma imkanının sağlanmasını isteme hakkına sahiptir. Bu haklarının ihlal edildiğini düşünen kimse Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuruda bulunabilir.
Eğitim ve Öğrenim Hakkı: (AİHS Ek 1 Nolu Protokol Madde 2)
Herkes eğitim ve öğrenim hakkına sahiptir. Devletin eğitim ve öğrenim alanında yükümlülüklerini yerine getirirken kişinin, ana ve babanın dini inanaç ve felsefelerine saygı gösterme mecburiyeti vardır. Bu haklarının ihlal edildiğini düşünen bir kimse Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuruda bulunabilir.
İfade Özgürlüğü: (AİHS Madde 9)
Herkes düşünce ve fikirlerini söz, yazı, resim vaya başka bir yolla tek başına ya da toplu olarak açıklama ve yayma hakkına sahiptir. Ayrıca kimse düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz. Bu haklarının ihlal edildiğini düşünen kimse Anyasa Mahkemesi’ne bireysel başvuruda bulunabilir.
Dernek ve Toplantı Kurma Hakkı: (AİHS Madde 11)
Herkes izin almaksızın dernek kurabilir bu derneklere üye olabilir ya da üyeliğini sonlandırabilir. Ayrıca hiç kimse bir derneğe üye olmaya veya üye kalmaya zorlanamaz. Yine herkes önceden izin almadan toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkına sahiptir. Bu haklarının ihlal edildiğini düşünen kimse Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuruda bulunabilir.
Mülkiyet Hakkı: (AİHS Ek 1 Nolu Protokol Madde 1)
Herkes mülkiyet ve miras hakkına sahiptir. Bu haklarının ihlal edildiğini düşünen kimse Anayasa Mahkemesi’ne bşreysekl başvuruda bulunabilir.
Seçme ve Seçilme Özgürlüğü: (AİHS Ek 1 Nolu Protokol Madde 3)
Herkes özgür iradesine hiç bir baskı ve zorlamaya uğramadan ortaya koyarak oy kullanma ve seçilme hakkını kullanabilir. Bu haklarının ihlal edildiğini düşünen kimse Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuruda bulunabilir.
Suç ve Cezaların Kanuniliği: (AİHS Madde 7)
Hiç kimse işlediği zaman kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz. Nitekim suç ve cezalar geçmişe yürümez. Bu hususlarda karşılaşılan ihlaller bireysel başvuru konusu yapılabilir.
Özel Yaşama ve Aile Yaşamına, Konut ve Haberleşme Özgürlüğüne Saygı: (AİHS Madde 8)
Herkes özel hayatına ve aile hayatına saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Özel hayatın ve aile hayatının gizliliği ihlal edilemez. Hiç kimsenin konutuna dokunulamaz. Herkes haberleşme hürriyetine sahiptir ve haberleşmenin gizliliği esastır. Bu haklardan herhangi birinin ihlal edildiğini düşünen kimse bireysel başvuru yapabilir.
Bireysel Başvuruya Konu Olabilecek Haklarla Alakalı Sık Sorulan Sorular
Anayasa Mahkemesine bireysel başvuruya konu olabilecek haklarla ilgili merak edilen ve sık sorulan sorulara göz atabilirsiniz. Bireysel başvuru süreci karmaşık olabileceği için, bu tür soruların yanıtlarını bilmek, süreçle ilgili bilinçli kararlar almanıza katkı sağlayacaktır.
Anayasa Mahkemesi’nin konu bakımından yetkisi, Mahkeme’nin hangi tür davalara ve başvurulara karar verebileceğini ifade eder. Anayasa Mahkemesi, anayasa hukuku ve temel haklarla ilgili konuları ele alır ve bu alanlarda karar verme yetkisine sahiptir.
Konu bakımından yetki, Mahkeme’nin yargısal süreçte ele alabileceği ve karara bağlayabileceği dava ve başvuruların sınırlarını belirler. Örneğin, Anayasa Mahkemesi’nin konu bakımından yetkisi, anayasaya aykırı olduğu iddia edilen yasaların iptali, anayasa değişikliklerinin şekil ve esas bakımından denetimi, siyasi parti kapatma davaları ve bireysel başvurular gibi hususları kapsar.
Bu yetki, Anayasa Mahkemesi’nin diğer yargı organlarının görev alanlarına müdahale etmemesi ve sadece kendi yetki alanına giren konuları ele alması açısından önemlidir.
Anayasa Mahkemesi bireysel başvuru incelemelerinin konusu, Anayasa’da güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerden Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından ihlal edildiği iddialarıdır. Ancak yasama işlemleri ve düzenleyici idari işlemler aleyhine doğrudan yapılan başvurular ile Anayasa Mahkemesi kararlarıyla Anayasa’nın yargı denetimi dışında bıraktığı işlemler bireysel başvuru incelemelerinin kapsamı dışındadır.
Bireysel Başvuruya Konu Olabilecek Haklarla Alakalı Emsal AYM Kararları
Anayasa Mahkemesi emsal kararları, bireysel başvuru sürecinde hangi hakların değerlendirileceğine dair somut örnekler sunduğundan değerli bir kaynak niteliğindedir. Bu emsal kararlar, bireysel başvuru sürecinde alınması gereken adımları ve dikkat edilmesi gereken noktaları daha iyi anlamak açısından büyük önem taşımaktadır.
Şüpheli bir ölüm olayı hakkında yürütülen ceza soruşturmasının Anayasa’nın 17. maddesinin gerektirdiği etkinlikte olduğunun kabul edilebilmesi için soruşturma makamlarının olaydan haberdar olur olmaz resen harekete geçerek ölüm olayını aydınlatabilecek ve sorumluların belirlenmesini sağlayabilecek bütün delilleri tespit etmeleri gerekir.
Kötü muamele iddialarının gerektirdiği soruşturma bağımsız bir şekilde hızlı ve derinlikli yürütülmelidir. Yetkililer, olay ve olguları ciddiyetle öğrenmeye çalışmalı ve soruşturmayı sonlandırmak ya da kararlarını temellendirmek için çabuk ve temelden yoksun sonuçlara dayanmamalıdırlar. Bu kapsamda diğer deliller yanında görgü tanıklarının ifadeleri ile kriminalistik bilirkişi incelemeleri dâhil olmak üzere söz konusu olayla ilgili kanıtları toplamak için alabilecekleri bütün makul tedbirler alınmalıdır.
Kişilerin maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme ile özel hayata saygı hakları kapsamındaki uyuşmazlıkların yargı makamlarınca anılan temel haklara ilişkin anayasal güvencelerin gözetildiği ve adil yargılanma güvencelerini haiz bir yargılama faaliyeti kapsamında incelenmesi gereklidir. Bu gereklilikler, üçüncü kişilerin bireylerin hak ve özgürlüklerine yaptığı haksız müdahalelere kamu makamları tarafından müsamaha gösterilmemesi zorunluluğundan kaynaklanır.